Werkgelegenheid in Brabant van 1900 tot nu
Over de toekomst van arbeidsmigratie in Brabant
De Brabantse economie draait overuren. De groeipercentages liggen boven het landelijk gemiddelde. Dit wakkert een explosieve vraag naar personeel aan. Voor al het werk doen bedrijven steeds vaker een beroep op arbeidsmigranten uit Midden- en Oost-Europa, vooral uit Polen. Hoewel hun komst in economisch opzicht vaak wordt toegejuicht, ontstaan er maatschappelijk ook problemen. Daarom onderzoekt BrabantKennis deze spanning: is arbeidsmigratie het enige antwoord op de vraag naar werkkrachten? Moeten we eigenlijk niet kijken naar hoe onze economie zich op de langere termijn ontwikkelt? Bestaan de banen arbeidsmigranten over tien jaar nog wel? Daarover gaat deze longread ‘In goede banen?’
The Second Sneak-Peek of Startup Design Framework
Not.dot.com-economie
In Brabant gaat het economisch voor de wind. De werkloosheid daalt snel. Het tempo waarop dat gebeurt ligt hoog. Vooral de regio Eindhoven breekt het ene record na het andere door de forse groei van de hightechindustrie. Maar laten we ons geen zand in de ogen strooien door die mooie economische rapportcijfers? Als we uitzoomen zien we namelijk iets anders. Er komen landelijk en provinciaal dan wel veel nieuwe banen bij, maar de groei van de toegevoegde waarde per baan is historisch laag.
...
Ontwikkeling arbeidsproductiviteit in Nederland
Structurele daling van groei toegevoegde waarde
More than image
We prepared some high-quality photos, that you can use in your projects. When you have to show your application or website on iPhone, iPad or Macbook you can use these images.
...
Ook in Brabant betekent de economische boom niet alleen een groeiende verkoop van slimme machines voor de dot.com-economie. Als we een rondje doen over de Brabantse (snel)wegen, zien we dat die groei ook komt van andere sectoren: de agrofood en logistiek, waar Brabant traditioneel veel van zijn werkgelegenheid vandaan haalt. In Brabant worden bijvoorbeeld overal grote distributiehallen gebouwd. Dáár zie je de achterkant, de not.dot.com-versie, van onze economie.
Want de pakketjes die we bestellen moeten worden ingepakt en verzonden. En ook in de land- en tuinbouw, waar stevig op prijs wordt geconcurreerd, zien we een opvallende groei. Zo zijn de aspergegebieden in Brabant en Limburg de afgelopen 10 jaar onafgebroken uitgebreid. Tijdens de crisisjaren waren er voor het zware routinewerk in de agrofood en logistiek genoeg mensen te vinden. Maar daarin komt verandering. De roep van het bedrijfsleven om werknemers wordt steeds luider. Zij zien het gebrek aan personeel als de achilleshiel van de op stoom geraakte economie.
Het personeelstekort kunnen ondernemers op verschillende manieren opvangen. Allereerst natuurlijk door betere arbeidsvoorwaarden en hogere salarissen. Een bedrijf kan zo aantrekkelijker worden voor werknemers uit andere sectoren. Maar voor arbeidsintensieve bedrijfstakken als de logistiek, de land- en tuinbouw en de vleesverwerkende industrie zijn hoge lonen vaak niet haalbaar. Daarvoor zijn de marges te smal en de prijsdruk te hoog. Soms verhuizen ze naar landen waar de loonkosten lager zijn. Dat gebeurde in Brabant in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw bijvoorbeeld met de textiel-, de schoenen- en de sigarenindustrie. Door de oplopende werkloosheid in de jaren tachtig kregen we een langdurige periode van gematigde lonen. Maar nu de economie het zo goed doet, klinkt ook de roep om de lonen te verhogen steeds sterker. Directeur Klaas Knot van De Nederlandsche Bank is daar een voorstander van. Tot nu vindt zijn pleidooi echter nauwelijks gehoor. Sterker nog: we zien juist dat arbeidsintensieve bedrijfstakken met relatief lage lonen blijven groeien. Hoe kan dat?
...
Arbeidsmigratie als strategie
Behalve door loonsverhoging kunnen bedrijven ook op andere manieren het tekort aan personeel oplossen. Niet in de laatste plaats door automatisering en robotisering: steeds meer robots steken de handen uit de mouwen. Dat zien we onder meer in de landbouw, industrie en zorg. Maar werkgevers kunnen ook arbeidsmigranten inzetten om het werk te doen. Door het vrije verkeer van werknemers in Europa is het makkelijk om voor zwaar routinewerk arbeidskrachten uit landen als Polen, Roemenië en Bulgarije in te schakelen.
...
Die laatste oplossing is vooral populair onder Brabantse bedrijven waar laaggeschoold en laagproductief werk de dienst uitmaakt. Zelfs de kredietcrisis die de hele wereld tussen 2008 en 2014 in een economische depressie stortte, heeft werkgevers en arbeidsmigranten niet ontmoedigd. In de grafiek hieronder zien we dat in 2012 – toen de malaise én de werkloosheid in Nederland hun piek bereikten – het aantal arbeidsmigranten in ons land onverminderd bleef groeien. Brabant laat een vrijwel identiek patroon zien.
...
Ontwikkeling arbeidsmigranten en werkloosheid in Nederland
Geen effect van crisis op arbeidsmigratie zichtbaar
More than image
We prepared some high-quality photos, that you can use in your projects. When you have to show your application or website on iPhone, iPad or Macbook you can use these images.
...
Maar waarom kiezen Brabantse werkgevers eigenlijk voor deze optie? En omgekeerd: waarom kiezen arbeidsmigranten voor Brabant? Blijft het aantal arbeidsmigranten uit vooral Midden- en Oost-Europa (de MOE-landen) hier stijgen, of gaan bedrijven en arbeidsmigranten onder druk van de booming economie andere keuzes maken? Vragen die niet eenvoudig te beantwoorden zijn. Dat begint al met het simpele feit dat we niet weten hoeveel Oost-Europeanen er nu precies in ons land werken. Dat aantal is bovendien ook voor een deel seizoensafhankelijk. En wat verstaan we eigenlijk onder een ‘arbeidsmigrant’? De definities lopen nogal uiteen. Volgens het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) waren er in 2017 ongeveer 250.000 Polen in Nederland. 160.000 van hen hebben zich ingeschreven, maar 90.000 niet – bijvoorbeeld omdat ze alleen tijdelijk in Nederland werken.
Brabantse arbeidsmigratie in perspectief
...
...
Dat moeten we dus verder uitpluizen. Voor Brabant hebben we drie betrouwbare bronnen. Allereerst de uitzendkoepel ABU-NBBU. In hun monitor concentreren zij zich op ‘flexmigranten’ die kort in Nederland blijven. Daarnaast is er het CBS. Zij registreren arbeidsmigranten pas als ze een periode blijven en bij de gemeente zijn ingeschreven. En dan is er tot slot de belastingdienst. Zij ‘tellen’ de arbeidsmigranten die in Nederland belasting betalen. Op basis van deze bronnen zien we dat er vanaf 2009 een opvallende stijging is van het aantal arbeidsmigranten in Brabant. Waren dat er in 2009 circa 31.000, in 2015 bestond de groep uit bijna 80.000 personen.
De meesten van hen komen uit Polen. Een overzicht van het CBS uit februari 2018 toont aan dat bijna alle Brabantse gemeenten vanaf de millenniumwisseling te maken hebben met een forse toename van het aantal Poolse inwoners.Rode loper
Veel Brabantse werkgevers zijn blij met de komst van personeel uit Polen, Roemenië en Bulgarije. ‘We zoeken in de hele Europese Unie naar arbeidskrachten, maar komen altijd weer in het oosten uit. De werkmentaliteit van mensen uit die landen is uitstekend en ze passen zich makkelijk aan’, vertelt Jaco Knetemann, operationeel directeur van logistiek dienstverlener Syncreon uit Tilburg. ‘Neem onze Poolse medewerkers: ze hebben een groot arbeidsethos en werken hard.’ Dat ‘niet zeuren, handen uit de mouwen’ is dus niet iets exclusiefs van Brabander.
...
...
...
Jaco Knetemann is operationeel directeur van logistiek dienstverlener Syncreon (met vestigingen in Waalwijk, Tilburg, Venray, Maasvlakte en Schiphol-Oost)
Interview
...
Omdat deze goed gemotiveerde arbeidskrachten bereid zijn te werken voor onze laagste cao- of minimumlonen, rollen ondernemers en werkgeversorganisaties de rode loper uit voor Poolse, Bulgaarse, Roemeense metselaars, truckchauffeurs en aspergestekers. Maar als ze eenmaal over die loper wandelen, blijkt de aandacht niet altijd even oprecht. Want hoewel het grootste deel van de werkgevers zich verantwoordelijk gedragen, zijn er ook die hun arbeidsmigranten minder betalen dan het Nederlandse minimumloon. In de bundel Keuzes voor Europa stelt onderzoeker Jan Cremers van Tilburg University vast dat deze werkgevers bewust de ‘juridische schemerzone’ opzoeken en profiteren van mazen in de arbeidswetgeving.
In het rapport Poolse Migranten in de Langstraat (2017) concluderen onderzoekers van het PON dat de leefsituatie van Polen in dit deel van Brabant op een aantal punten te wensen overlaat. Arbeidsmigranten zijn afhankelijk van de uitzendbureaus en werkgevers die hen inhuren. Niet alleen voor werk, maar ook voor bijvoorbeeld huisvesting, vervoer en artsbezoek. Ze moeten vaak op flexibele basis het minst aantrekkelijke en zware werk doen, dat ook nog eens relatief slecht wordt betaald. Ook slagen ze er niet altijd in om goede woonruimte te vinden. En tot slot voelen ze zich niet helemaal thuis. De onderzoekers van het PON laten zien dat die vicieuze cirkel van afhankelijkheid (voor zowel werk, woning, vervoer en gezondheid) door veel migranten maar moeilijk kan worden doorbroken.
Woningnood
De huisvesting van arbeidsmigranten is het teerste punt. Die is in Brabant vaak gewoon slecht te noemen. De vraag is een flink stuk groter dan het aanbod. Regelmatig zijn er treurige toestanden en incidenten, omdat Oost-Europese werknemers onder twijfelachtige omstandigheden zijn ondergebracht in schuren, loodsen en chalets die in belabberde staat verkeren. Of in wrakke, vochtige caravans en keten ergens aan de rand van een boerenakker. Ook worden arbeidsmigranten met velen tegelijk in rijtjeshuizen en bungalowparken neergepoot. En dat stuit dan weer op een groeiende weerstand bij de omgeving, die zo’n concentratie van ‘vreemdelingen’ in de achtertuin niet zien zitten. Overbevolking leidt al snel tot overlast (en irritaties) voor omwonenden. De druk op de leefbaarheid wordt nog eens versterkt doordat veel migranten in ploegendienst werken op tijden dat de meeste bewoners van hun nachtrust genieten. Daarnaast verblijven veel migranten tijdelijk, waardoor ze minder belang hechten aan integratie.
...
In het rapport Van zorg naar sturing (2018) is te lezen dat zulke ontwikkelingen ook de leefsituatie van de migranten zelf raken.
Omdat de reguliere woningmarkt niet goed werkt voor arbeidsmigranten en ook de overheid woningen voor arbeidsmigranten geen prioriteit geeft, stropen een aantal werkgevers de mouwen op. Hoewel ze geen huisvesters zijn, groeit het besef dat ze wel degelijk een verantwoordelijkheid hebben om de instroom van arbeidsmigranten in goede banen te leiden. Links en rechts in Brabant zijn werkgevers inmiddels bezig met een oplossing voor het tekort aan fatsoenlijke woonplekken. Zo hebben zes bedrijven in Oost-Brabant de handen ineengeslagen om samen te zoeken naar honderd woonplekken voor hun buitenlandse medewerkers. Maar de vraag is of zij het probleem van ‘teveel werk en te weinig woningen’ wél kunnen oplossen.
Afbrokkelend draagvlak
Een bijkomend probleem is dat de komst van Oost-Europese werknemers in de samenleving op steeds meer weerstand stuit. Het draagvlak voor hun aanwezigheid brokkelt af. De overlast die het resultaat is van de gebrekkige huisvesting worden lokaal – in de Brabantse woonwijken – gevoeld. Niet voor niets heeft het begrip ‘Polenhotel’ inmiddels een nare bijklank gekregen. Macro-economisch mogen open grenzen in Europa goed zijn voor de economie (zowel voor de Poolse als de Nederlandse), micro-economisch slaat de balans niet altijd even gunstig uit. Hoewel de reputatie van Oost-Europese arbeidsmigranten is verslechterd, wordt dat gevoel (vooralsnog) niet door de cijfers onderbouwd. Slechts een klein deel van de ingeschreven Polen is in aanraking met de politie gekomen op verdenking van een misdrijf en ze doen minder vaak een beroep op de bijstand dan Nederlanders.
Draagvlak voor economische migranten in Nederland
Economische migranten zijn niet voor iedereen welkom
More than image
We prepared some high-quality photos, that you can use in your projects. When you have to show your application or website on iPhone, iPad or Macbook you can use these images.
...
Desondanks loopt de onvrede over arbeidsmigratie op. Het CBS geeft aan dat een economische migrant in Nederland inmiddels minder gastvrij wordt onthaald dan een vluchteling. Bijna een derde van onze bevolking wil niet dat migranten uit landen van de Europese Unie in Nederland komen wonen en werken. In het eerder aangehaalde onderzoek van het PON vindt bijna veertig procent van de ondervraagde Brabanders dat er te veel Polen naar Brabant komen en dat hun integratie in de samenleving problemen oplevert.
De onderzoekers van het PON laten zien dat die vicieuze cirkel van afhankelijkheid (voor zowel werk, woning, vervoer en gezondheid) door veel migranten maar moeilijk kan worden doorbroken.
Brabanders zien dus aan de ene kant het economische belang van arbeidsmigranten, maar maken zich aan de andere kant wel steeds meer zorgen over wat dat betekent voor de samenleving. Die zorg delen steeds meer economen en beleidsmakers. Zelfs de algemene opvatting onder vrijhandelsdenkers dat arbeidsmigratie altijd een win-winsituatie oplevert is aan het schuiven. Gerenommeerde economen van het Internationaal Monetair Fonds (IMF) en de Wereldbank wijzen erop dat de globalisering en de open grenzen niet voor iedereen op de arbeidsmarkt even voordelig uitpakken.
...
Internationale werkloosheid vergeleken
Werkloosheid Polen daalt naar niveau Nederland
More than image
We prepared some high-quality photos, that you can use in your projects. When you have to show your application or website on iPhone, iPad or Macbook you can use these images.
...
Dat betekent onder andere ook dat de lonen en inkomens aan de andere kant van de Oder-Neissegrens stijgen. Voor Poolse vaklui wordt het daarom financieel steeds interessanter om in eigen land te blijven. Daarnaast wil de nationalistisch getinte Poolse regering het uitzwermen van arbeidsmigranten stoppen. Doordat veel Poolse arbeiders het afgelopen decennium hun heil elders zochten, trok het land zelf op zijn beurt massa’s arbeidsmigranten aan die de opengevallen plekken moesten opvullen. Met als gevolg dat er nu bijna 1,5 miljoen mensen uit buurland Oekraïne als gastarbeider in Polen werken. Die arbeidsplaatsen moeten volgens het zittende kabinet in de toekomst weer door Polen ingevuld worden. Met fiscale voordeeltjes verleiden ze Poolse werknemers in eigen land te blijven.
De gevolgen van de veranderde Poolse economie en politiek zijn bij ons steeds meer merkbaar. Landelijke media berichtte kort geleden dat uitzendbureaus steeds meer moeite hebben om seizoenarbeiders voor de glastuinbouw in het Westland te werven.
Robotpiek
Niet alleen de maatschappelijke en economische factoren die we hiervoor hebben genoemd hebben een grote impact op het werk waarvoor arbeidsmigranten worden ingeschakeld. Ook technologische ontwikkelen spelen de komende jaren een rol. Ongeschoold routinewerk leent zich bij uitstek voor automatisering, aldus de Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling (OECD) in een recente studie. Dat zijn namelijk banen waar weinig persoonlijke ontwikkeling en innovatiekracht voor nodig zijn. De helft van de arbeidskrachten die in de afgelopen tijd naar ons land is gekomen, doet dit soort werk. Het blijft natuurlijk altijd koffiedik kijken met dit soort voorspellingen. Maar het is wel duidelijk dat ook in de Brabantse industrie, logistiek en landbouw een nieuwe automatiserings- en robotiseringsronde plaatsvindt. Eentje die zijn piek voorlopig nog niet heeft bereikt.
Aandeel routinebanen ligt hoger bij arbeidsmigranten
Groter risico voor robotisering
More than image
We prepared some high-quality photos, that you can use in your projects. When you have to show your application or website on iPhone, iPad or Macbook you can use these images.
...
Robots worden steeds slimmer en goedkoper. Nu de robot het tomaatje niet meer stuk knijpt, het koekje niet kraakt en ook geen smeerolie over de lopende band morst, investeren Brabantse bedrijven volop in robots. Ook door de krapte op de arbeidsmarkt komt dit proces nu in een stroomversnelling. In Brabant zullen de effecten groot zijn, omdat die trend sectoren als de agrofood en logistiek raakt waar Brabant traditioneel veel van zijn werkgelegenheid vandaan haalt. Zo doen robots hun intrede in steeds meer distributiecentra. Vooral in de harde rechttoe-rechtaanlogistiek met het accent op ‘het stapelen van dozen’ is het vaak voordelig om een mens te vervangen door een machine. De kosten van logistieke robots wegen inmiddels op tegen die van logistieke menselijke medewerkers.
Kosten robot versus logistiek medewerker
De robot wordt snel goedkoper dan de mens
More than image
We prepared some high-quality photos, that you can use in your projects. When you have to show your application or website on iPhone, iPad or Macbook you can use these images.
...
Het break-evenpoint voor de inzet van robots voor eenvoudige logistieke processen is al bereikt
Nederlandse industrie investeert meer in robots
...
Datzelfde, bijna onstuitbare proces is merkbaar in de Brabantse landbouw, die zwaar leunt op Oost-Europese werknemers. Ook daar rukt de robot op. Zo heeft Crux Agribotics uit Eindhoven inmiddels een ‘lerende’ oogstrobot ontwikkelt die in staat is om zelfstandig komkommers te plukken. Ook bij de arbeidsintensieve pluk van paprika’s en tomaten wordt de mensenhand steeds vaker overbodig. Uit het jaarrapport 2016 van de brancheorganisatie International Federation of Robotics blijkt dat de Nederlandse industrie vorig jaar 1.778 nieuwe robots aanschafte, het hoogste aantal ooit. Dat is een toename van 20% in vergelijking met het jaar daarvoor. Koploper was de landbouw- en voedingsindustrie met 429 robots. Nog even en je hoort op de Brabantse velden tijdens de oogsttijd niet langer het zachte gezang van Polen, maar het monotone gezoem van plukrobots.
...
...
In goede banen?
Wie dit allemaal bij elkaar optelt, kan niet anders dan tot de slotsom komen dat het vraagstuk van arbeidsmigratie zich op een kantelpunt bevindt. Het aanbod van, en de vraag naar, arbeidsmigranten voor laagproductieve en arbeidsintensieve sectoren in onze economie gaat verschuiven. Dat heeft op termijn niet alleen consequenties voor gemeenten waar nu nog veel Polen wonen en werken, maar ook voor het bedrijfsleven. Ondertussen blijft het vraagstuk van huisvesting en integratie hardnekkig. De slotvraag is dan ook hoe we deze transformatie in goede banen kunnen leiden. Drie suggesties voor de korte en lange termijn.
...
...
...
1. Zet in op leefbaarheid. Los van het tempo waarmee de stroom van Oost-Europese arbeidsmigranten opdroogt, moeten de overheid en het bedrijfsleven op de korte termijn zorgen voor fatsoenlijke leefomstandigheden voor hen die al in Brabant zijn. Er is sprake van achterstallig onderhoud: arbeidsomstandigheden, huisvesting en integratie hebben dringend aandacht nodig. In eerste instantie is ‘Den Haag’ verantwoordelijk voor de minimumeisen die we aan het werk voor arbeidsmigranten stellen. Door onze soepelere regelgeving zijn we bijvoorbeeld een geduchte concurrent voor de logistieke sector van onze zuiderburen.
...
2. Wees eerlijk en ga voor het complete verhaal. Veel gemeenten zijn in de regel enthousiast over nieuwe vestigingen of uitbreidingsplannen van ondernemers in de logistiek, de land- en tuinbouw en de industrie. Vaak door te benadrukken dat zo nieuwe werkgelegenheid ontstaat en de lokale welvaart toeneemt. Maar dat is enkel de helft van het verhaal. Als bijvoorbeeld grote distributiecentra gastvrij onthaald worden, betekent dat in de praktijk ook dat je een grote groep arbeidsmigranten zult moeten verwelkomen. Voor zover er überhaupt al over deze laatste vorm van gastvrijheid wordt gesproken, blijft het vooral bij mooie woorden en fraaie intenties. De maatschappelijke gevolgen van de komst van arbeidsmigranten - huisvesting en integratie - blijven vaak onderbelicht of er wordt te laat bij stilgestaan. Met als gevolg dat plannen vroegtijdig sneuvelen of op maatschappelijk verzet stuiten in buurten en wijken. Kortom, wees eerlijk en vertel het complete verhaal. Bij de komst van grote hallen hoort ook huisvesting. Werk actief samen binnen en buiten de gemeente in de zoektocht naar oplossingen. Economisch beleid gaat in dit geval niet samen zonder huisvestingsbeleid of betrokkenheid van werkgevers.
...
3. Werk aan de toekomst. De provincie wil zich internationaal profileren als regio voor innovatieve kennisindustrie. Dat botst eigenlijk enorm met een landschap dat wordt overheerst door distributiecentra en productiehallen langs snelwegen waar vooral laaggeschoold en saai routinewerk wordt verricht. Als je het zo bekijkt, dan staat de arbeidsmigratie voor laaggeschoold werk de verhoging van de arbeidsproductiviteit en het innovatief vermogen van de totale economie in de weg. Het gaat namelijk niet om de hoeveelheid, maar om de kwaliteit van de banen. Een parallel met de jaren zestig van de vorige eeuw is in dit verband dan ook niet (te) ver gezocht. De arbeidsmigranten die toen op initiatief van het bedrijfsleven naar Brabant kwamen, hebben de teloorgang van bedrijfstakken als de textiel-, scheeps- en metaalindustrie niet kunnen voorkomen. Ze hebben die onvermijdelijke trend hooguit vertraagd, met weinig economische baten en veel maatschappelijke kosten als nettoresultaat. Voor de lange termijn is het daarom cruciaal om een aantrekkelijke toekomstvisie te ontwikkelen: wat is het toekomstperspectief voor sectoren in Brabant die smalle marges en een hoge prijsdruk ervaren? Op wat voor type banen zetten we in?
Kijk op Brabant
BRABANTKENNIS
BrabantKennis verkent op eigen wijze de toekomst van Brabant: onafhankelijk, nieuwsgierig en vernieuwend in vorm. We prikkelen tot nadenken en houden Brabant scherp. Wij observeren, confronteren en inspireren, en dat doen we door trends te spotten, toekomstbeelden te schetsen en nieuwe perspectieven te bieden.
Volg ons op www.brabantkennis.nl en op Twitter, Facebook, LinkedIn en YouTube (@BrabantKennis).
© BrabantKennis 2018
COLOFON
Vormgeving: Total Design
Fotografie: Willeke Machiels en Marc Bolsuis
Redactie: Sjoerd van Dommelen en Joks Janssen
Eindredactie: Silvia de Caluwé, //www.decaluwetekst.nl/
Voor het maken van deze longread is dankbaar gebruik gemaakt van de Databank Arbeidsmigratie van Tilburg University
+-
Disclaimer
Bij de samenstelling van deze publicaties is gebruik gemaakt van diverse bronnen en informatie die door vele organisaties is verstrekt. BrabantKennis kan echter niet de juistheid of nauwkeurigheid garanderen van de in deze uitgave voorkomende gegevens, informatie of meningen, noch met betrekking tot de geschiktheid daarvan voor enig doel, enige situatie of enige toepassing. BrabantKennis is dan ook niet aansprakelijk voor eventuele schade, verliezen of andere gevolgen die zouden kunnen voortvloeien uit het gebruik van de in deze uitgave voorkomende gegevens, informatie of meningen.